Πολιτειότητα και αρχαίο δράμα

Γιατί η έννοια της πολιτειότητας (=ταυτότητας και ιδιότητας του πολίτη) είναι βασικό στοιχείο του αρχαίου ελληνικού δράματος

Το αρχαίο ελληνικό δράμα είναι φυσικά ένα πολυσύνθετο καλλιτεχνικό και πνευματικό δημιούργημα του 5ου αι. π. Χ., του οποίου ο ‘λόγος’ (τραγικός και κωμικός) θέτει σύνθετα ζητήματα προς διερεύνηση που αναφέρονται στην ανθρώπινη κατάσταση και τις ανθρώπινες κοινωνίες. Τόσο ισχυρά είναι αυτά τα ζητήματα και οι καταστάσεις στις οποίες αποτυπώνονται που, παρά την μεγάλη χρονική απόσταση που μας χωρίζει (2,500 χρόνια), εξακολουθούν να είναι δημοφιλή έργα που ‘ανεβαίνουν’ σε σκηνές όλου του κόσμου.

Ανάμεσα όμως στους προβληματισμούς που θέτει το αρχαίο δράμα υπάρχει μία πτυχή που είναι αδύνατον να την αγνοήσουμε αν θέλουμε να κατανοήσουμε τον τρόπο που αυτά τα ζητήματα είχαν τεθεί αρχικά και να δούμε πώς μπορούμε να τα συνδέσουμε με την σύγχρονη εποχή: αναφέρομαι στην πρωτεύουσα θέση που έχει η έννοια του πολίτη στο δράμα, δηλ. η έννοια της ευθύνης απέναντι στην συλλογικότητα της πόλεως. Η προσωπική θέση του ήρωα / της ηρωίδας εντάσσεται πάντοτε μέσα στο πλαίσιο της ευρύτερης συλλογικότητας της κοινότητας. Το άτομο, στην κλασική σκέψη, δεν νοείται ως μία απομονωμένη οντότητα που ‘βασανίζεται’ από τις βίαιες ψυχολογικές συγκρούσεις σε ένα κοινωνικό κενό, αλλά ως μία προσωπικότητα που προσδιορίζει την θέση του / της στο ευρύτερο ηθικό, ιδεολογικό, και πολιτικό πλαίσιο της πόλεως. Στο αρχαίο δράμα (τραγωδία και κωμωδία) αυτό είναι ιδιαίτερα τονισμένο, γιατί η κοινωνία της αρχαίας Αθήνας (από όπου έχουμε όλα τα σωζόμενα δράματα της αρχαίας Ελλάδας) είναι μια κοινωνία με άμεση, ριζοσπαστική και συμμετοχική δημοκρατία. Σε αυτό το πολίτευμα οι ίδιοι οι πολίτες επιχειρηματολογούν αρχικά για ένα θέμα που τίθεται σε δημόσια διαβούλευση, και κατόπιν αποφασίζουν γι’ αυτό σε ανοικτή ψηφοφορία. Οι Αθηναίοι της κλασικής εποχής νομοθετούν, απονέμουν δικαιοσύνη, αποφασίζουν για την εξωτερική και εσωτερική πολιτική της πόλεώς τους, και συμμετέχουν πάνδημα σε λαμπρές γιορτές που ενδυναμώνουν το αίσθημα της κοινότητας – μία εξ αυτών των γιορτών είναι τα Μ. Διονύσια, ο τόπος και ο χρόνος της πρώτης παρουσίασης όλων σχεδόν (με εξαίρεση κάποιες κωμωδίες) των δραμάτων που έχουν σωθεί.

Είναι προφανές ότι ο δραματικός λόγος αποτυπώνει τις δομές της σκέψης και της συμπεριφοράς των ατόμων που κύρια και ουσιαστική απασχόλησή τους είναι η θεσμοθέτηση και η διοίκηση της πόλεώςτους. Αυτό φυσικά δεν ‘μειώνει’ την προσωπική βούληση και ευθύνη για τις αποφάσεις που παίρνει ο ήρωας / ηρωίδα στο πλαίσιο του κάθε δράματος. Αντίθετα είναι πολύ ενδιαφέρον να διερευνήσει κανείς πώς το άτομο στην καθορισμό της θέσης του στον κόσμο (που είναι το κύριο μέλημα του δραματικού ποιητή)  συνυπολογίζει όλες τις παραμέτρους της συλλογικότητας της πόλεως: στην ουσία, πολύ συχνά το τραγικό δίλημμα (για να αναφερθώ προς χάριν παραδείγματος στην τραγωδία) είναι το δίλημμα ενός ατόμου σε αντίθεση ή σύμπνοια με την κοινότητά του. Ένα έκτυπο παράδειγμα είναι η Αντιγόνη του Σοφοκλή, που συνήθως ερμηνεύεται ως η πεισματική νέα κοπέλα που αντιτίθεται στην πολιτική εξουσία προτάσσοντας το οικογενειακό συμφέρον έναντι μιας άδικης και τυφλής πολιτικής απόφασης. Το θέμα βέβαια  – ξεκινώντας από την απόφαση του Κρεόντα – είναι πώς μια ‘δίκαιη’ ή τουλάχιστον ‘αναμενόμενη’ πολιτική απόφαση (οι προδότες στην αρχαία Αθήνα εκτελούνται και απογορεύεται η ταφή τους σε όλην την αθηναϊκή επικράτεια) μπορεί να ανατραπεί χωρίς αυτό να προκαλέσει μεγαλύτερη εμφύλια σύγκρουση. Η Αντιγόνη τόσο εμμονικά επιμένει στην ταφή του προδότη – αδελφού της που, πρώτον, καταστρέφει κάθε πιθανότητα να συνεχιστεί ο οίκος του πατέρα της, και δεύτερον, διαιωνίζει την εμφύλια διαμάχη που μόλις είχε τελειώσει στην Θήβα. Ο αναμφισβήτητος ηρωισμός της μας κάνει να ξεχνούμε ότι την κρίνουμε με όρους σύγχρονης ιδεαλιστικής θεώρησης και όχι με την ‘αμηχανία’ και την ‘ανατροπή’ που θα την αντιμετώπιζε ο αρχαίος θεατής. Και ο Κρέοντας και η Αντιγόνη με την εμμονή τους καταστρέφουν την συνοχή της πόλεως, και σύμφωνα με τον σύγχρονο έλληνα φιλόσοφο Κορνήλιο Καστοριάδη και οι δύο είναι απόλιδες.

Η επικαιρότητα της θεματικής της πολιτειότητας

Γενικά, η αρχαία τραγωδία είναι μια μελέτη πολιτειακής κρίσης, η οποία έχει τις διαστάσεις μιας εμφύλιας σύρραξης, ακόμη και αν συμβολικά αποτυπώνεται αυτή η διαμάχη στις έννοιες της νόσου και της προσωπικής αλαζονείας (ύβρεως) στο κάθε δράμα ξεχωριστά. Περισσότερο από ποτέ, αυτή η ανατομία της πολιτειακής κρίσεως είναι επίκαιρη: ο σύγχρονος άνθρωπος αναζητά να κατανοήσει τα βασικά ανθρώπινα ερωτήματα και την προσωπική του ταυτότητα σε περιόδους γενικευμένης κρίσης, κατά την οποία δοκιμάζονται τα πολιτικά συστήματα που ο ίδιος έχει επινοήσει. Στην σύγχρονο δυτικό κόσμο, και εδώ στην Ελλάδα κατά κύριο λόγο, οι συλλογικότητες είναι αυτές που υποκαθιστούν ένα αδύναμο, εξουθενωμένο ή διεφθαρμένο πολιτικό σύστημα. Οι άνθρωποι επανακαθορίζουν την θέση τους στον κόσμο λαμβάνοντας υπόψη όχι ένα αυστηρά καθορισμένο ατομιστικό πλαίσιο, αλλά την (επαν)ένταξη και τον (επανα)προσδιορισμό τους σε μιαν αλληλέγγυα και δυναμική συλλογικότητα.

Ευφημία Καρακάντζα
Επίκουρη Καθηγήτρια Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας
Πανεπιστήμιο Πατρών
Jocasta Classical Reception Greece (http://jocasta.upatras.gr)